نه نوشتار از فروید

در این کتاب نه نوشتار از فروید به فارسی ترجمه شده است. این نوشتارها بینش­‌هایی دربارۀ موضوع روان­‌نژندی و روان­‌پریشی فراهم می­‌کند. مقالۀ نخست، «سنخ­‌های روان‌نژندی» است که به سبب­‌شناسی و عوامل شروع کنندۀ روان­‌نژندی می­‌پردازد. مقالۀ دوم، «پس­‌رانش است» که از مهم­‌ترین مقالات فروید است که به مسألۀ پس­‌رانش آغازین و پس­‌رانش اصلی می­‌پردازد. اهمیت پس­‌رانش تا جایی است که در روان­کاوی فرویدی-لکانی بنیان تشخیص سایکوپاتولوژی را شکل می­‌دهد. مقالۀ سوم و چهارم، «همتای اسطوره­ای یک وسواس دیداری» و «پیوند میان نماد و نشانه» است که در پیوند با مقالۀ قبل است. زیرا محتوایی که پس­‌رانده می­‌شود از بین نمی­‌رود بلکه در آنجا مجدد از طریق مشتقاتی زاییده می­‌شود که در نهایت با مصالح‌ه­ای خود را به ضمیر آگاه می­‌رساند. یکی از این مصالحه­‌ها نشانه­ است که در مقالۀ سوم به شباهت بین نشانه و نمادهایی که در ناآگاه جمعی وجود دارد پرداخته شده است. در مقالۀ چهارم  به نمونه­‌ای از این نمادهای اسطوره­ای پرداخته شده است.

مقالۀ پنجم، «روان­‌نژندی و روان­‌پریشی»  و مقالۀ ششم، «از دست رفتن واقعیت در روان­‌نژندی و روان­‌پریشی» که از مقالات مهم فروید در مورد تمایز روان­‌پریشی و روان­‌نژندی هستند. این مقالات از این بابت اهمیت دارند که پس از اینکه فروید در سال­های قبل به روان­‌پریشی پرداخته بود این‌بار مجدد پس از این‌که نظریۀ ساختاری (اید، ایگو، سوپرایگو) و رانۀ مرگ را مطرح کرد دوباره به این موضوع می­‌پردازد. در مقالۀ پنجم فروید به تمایز روان­‌نژندی و روان­‌پریشی پرداخت و نتیجه گرفت که روان­‌پریش ارتباط با واقعیت ندارد اما در مقالۀ ششم اصلاح مهمی را انجام می­‌دهد مبنی بر اینکه نمی­‌توان مرز قاطعی در مورد ارتباط با واقعیت در روان­‌نژندی و روان­‌پریشی قائل شد بلکه فرد روان­‌نژند هم در مقطع‌هایی ارتباطش با واقعیت را از دست می­‌دهد. چیزی که به شدت در سال­‌های بعدی «مقالۀ تحلیل پایان پذیر و پایان ناپذیز» مطرح می­‌شود که همۀ ما تاحدی روان­‌پریش هستیم.

در مقالۀ هفتم، «فتیش­کامی» و مقالۀ هشتم، «انشقاق ایگو در جریان دفاع» فروید مکانیسم مهم انشقاق ایگو و استنکاف (انکار) را مطرح می­کند که مکانیسم اصلی روان­پریشی و پرورژن (انحراف) هستند. در واقع این مبنایی است که بعدها پایۀ تشخیص ساختار در دیدگاه­های لکانی شد؛ از جمله بروس فینک که ساختارها را برای مبنای، پس­رانش، استنکاف (انکار) و فورکلوژر متمایز می­کند. بطور مختصر می­توان گفت هم مبنای پس­رانش و هم انشقاق ایگو و استنکاف (انکار) در دوران ادیپ است. زمانی که فرد نتواد اضطراب اختگی دوران ادیپ را تاب بیاورد و پس­رانش پاسخگو نباشد، ایگو انشقاق می­یابد از همین مقطع پایه­های پرورژن (نمونه الگو وار آن فتیش است) و روان­پریشی ریخته می­شود. پس در واقع تا اینجا هشت مقالۀ مطرح شده فهم بسیار خوبی در مورد شروع سایکوپاتولوژی، روان­نژندی، سایکوژ و فتیش با تأکید به پس­رانش و انشقاق ایگو به خواننده خواهد داد.

در مقالۀ هشتم «ساخت دهی در تحلیل» که یک مقالۀ مهم فنی و بالینی است، فروید مجدد به اهمیت محتوای پس­رانده تأکید می­کند و اینکه کار روانکاو مانند باستان شناسی است (البته با تفاوت­هایی که درمقاله مطرح شده) که آنچه در زیر خاک مدفون شده را با دقت تمام مجدد کشف کند. او در این مورد از فن مهمی به نام «ساخت دهی» سخن می­گوید و معقتد است که از ابتدای کارش چنین فنی در ذهن او بوده اما به دلیل بدیهی بودن در مورد آن چیزی ننوشته بوده است. درواقع یکی از وظایف مهم روان­کاو این است تداعی­های نامنسجم روانکاوی شونده را ساخت­دهی کند مانند باستان شناسی که از سرستون­های باقی­مانده ساختار کل بنا را بازسازی می­کند.

پس کتاب حاضر بطور کلی فهمی مقدماتی از آسیب­شناسی و تکنیک روانکاوی به خواننده می­دهد. از مزایای این کتاب این است که مقالات این کتاب در جلسات فروید خوانی بیمارستان روزبه با جمعی از دانش­پژوهان خوانده شده و توسط خانم دکتر سهیلا کیانی با متن آلمانی مطابقت داده شده است و همچنین در انتخاب واژگان و بخش­هایی از ترجمه از آقای دکتر حسین مجهتدی یاری طلبیده شده است تا خواننده بتواند با متنی دقیق از فروید مواجه باشد و مترجمین توانسته باشند تا حدی درجهت فارسی سخن گفتن فروید کوشیده باشند. 

پیش­گفتار دکتر سهیلا کیانی

فروید در طول چهار دهه آموزه­‌های خود را گسترش داد ولی هرگز آن‌ها را خاتمه یافته نمی­دید. او تا فرارسیدن مرگ در تبعیدگاه خود، لندن دست از این کار نکشید و طرحی را که معرفی کرده بود، مورد بازبینی چندباره قرار داد تا آن را ژرف­تر کند و به رشد و بالندگی آن یاری رساند. او حتی ابایی نداشت مبانی اصلی نظریه­ای را که پیش­تر پرورانده و استحکام بخشیده بود، در صورت مواجهه با بی­اقبالی و تردید زیر سؤال ببرد. نقاط عطفی را در آثار فروید می­توان یافت که سیمای آموزه­های سایکوآنالیز را تحت تأثیر قرار داده‌اند: کتاب «تعبیر رؤیا» که در آن طرح­واره‌ی مناقشه­انگیزش پیرامون ضمیر ناآگاه و نقش آن در رؤیا دیدن را پی­افکند، کتاب «ایگو و اید»، که در آن مدل ساختاری دوم شروع به ساخته شدن کرد. در نهایت، کتاب «آن­سوی اصل لذّت» که در آن رانۀ مرگ شکل گرفت.

متون کوتاه و ناآشناتری هستند که کمتر به زبان­های دیگر ترجمه شده بودند؛ متونی که می­توان در آن‌ها رسوب نظراتی از فروید را دید که در آثار آشناتر و عمده­اش به قلم آورده بود. متونی که در کتاب حاضر به فارسی ترجمه شده­اند، به سال­های ۱۹۱۲ الی ۱۹۳۸ بازمی­گردند. آخرین متن، «انشقاق ایگو در جریان دفاع»، پس از مرگ وی انتشار یافته است. قدیمی­ترین متن هم به دورانی مربوط می­شود که در آن روان‌کاوی در طرح داده­های اساسی خود، به فرمولی پایانی دست یافته بود؛ آن‌گونه که فروید خود آن را «جریان جنبش سایکوآنالیز» یا «Psychoanalytische Bewegung» نام نهاد و گفتمانی علمی پیرامون این آموزه به راه افتاده بود.

مفاهیم مشکل­آفرینی که در این متون بدان­ها پرداخته می­شود، مسائلی هستند که فروید در تمام دوران حرفه­ای خود، چه در جایگاه روان­کاو و چه در جایگاه دانشمند و محقق، سخت دل­مشغول آن‌ها بود. آسیب­شناسی درباره‌ی فرایند «عادی و طبیعی» بودن چه می­گوید؟ ساختار سوژه‌ی انسانی چگونه ساخته می­شود؟ صرف نظر از تجربه‌ی ظاهری رنج یا لذّت، سازوکارهای ضمیر ناآگاه چیست؟ پس­رانش، اشکال گوناگونِ نیروهای دفاعی، و اجبار تکرار چیستند؟ رابطه‌ی میان روان­نژندی و روان­پریشی چگونه است و این دو چگونه از یکدیگر تفکیک می­شوند.

متأسفانه در گفتمان امروزی، علم و به‌ویژه در حوزه‌ی علوم انسانی گرایشی مشاهده می­شود که انسان را تنها از جهت سودمندی و کاربردش در جامعه، - و نه از منظر سوژگی خویش- مورد توجه و اعتنا قرار می­دهد. به همین جهت در جوامع غربی، روان‌کاوی همواره با فشار روزافزونی پس رانده می­شود. گفتمان میان تأثیرات متقابل ساختار روانی انسان، سلامت روانی فرد، وضعیت و جایگاه وی در جامعه و در جریان رشد اجتماعی، که فروید را مشغول خود کرده بود، در خطر تباهی و به حاشیه رانده شدن قرار دارد.

شاید امروزه، در دورانی که انسان­ها با رشد چشمگیر تولید، با فشار عظیم­تری روبرو هستند، بسیار مهم­تر از گذشته است که نظریات فروید جانی دوباره بگیرد. کار فروید با درمان فردی رنج­های روانی آغاز شد، اما خیلی زود تشخیص داد که روان­نژندی سوژه در بستر شرایط ویژه­ای به وجود می­آید که در آن پدر حضور دارد؛ شرایطی که در آن نمی­توان به‌آسانی خود را رها ساخت. این تأملات او را به طرح پرسش­هایی سوق داد؛ پرسش­هایی که پس از جنگ جهانی نخست موضوع مکاتبه­­ای میان فروید و اینشتین شدند. پرسش­هایی مانند «چرا چنگ؟» «مبانی خشونت و رابطه‌ی آن با فرهنگ چیست؟» و یا «چرا می­توان دگرباشی دیگران و سوژگی او را ­با چیزی جز تنفر پاسخ داد؟»

امید است با انتشار کتاب پیش­رو بتوان در تعمیق دانش و مبانی روان‌کاوی ، همان­گونه که از سوی فروید ارائه شد، و گسترش گفتمان روان­کاوی اجتماعی بر پایۀ نگرش فروید در مجامع فارسی­زبان سهمی داشت. لذا به همین جهت، از مترجمان این کتاب، آقایان مجتبی تاشکه و میثم بازانی به خاطر در دسترس نهادن این متون به زبان فارسی تشکری ویژه­ دارم. 

سهیلا کیانی، روان­کاو

۴ ژوئن ۲۰۲۱