توسعه یا چپاول: نقش دولت در تحول صنعتی

چگونه دولتی از ظرفیت مناسب جهت ایفای نقش مثبت در توسعة صنعتی برخوردار است؟ در این اثر، پیتر اِوانز استاد دانشگاه برکلی و یکی از برجسته‌ترین تئوریسین‌های نقش دولت در اقتصاد، پاسخ سؤال فوق را از یک سو به خودگردانی یا استقلال بوروکراسی «وبری» وابسته دانسته و از سوی دیگر با عمق اتکای دولت به جامعه مرتبط می‌داند. مفهوم محوری «خودگردانی یا استقلال متکی به جامعه» وی را قادر می‌سازد تا بین دولت‌های یغماگر، توسعه‌گرا و میانی تمایز قائل شده و موقعیت برخی دولت‌ها را در توسعة صنعتی به دلیل ایفای نقش‌های جدیدی همچون «قابلگی» و «پرورشگری» علاوه بر «تولی» و «تصدی» گذشته ارزیابی کند. اوانز با استفاده از این مفاهیم، در بیش از نیمی از کتاب تجارب سه کشور کره جنوبی، هند و برزیل را در توسعة صنایع IT (مخابرات، کامپیوتر، نرم‌افزار، نیمه هادی‌ها و غیره) بررسی کرده و نتایج چشمگیری را ارائه می‌کند. اوانز همچنین در مقدمه‌ای بر ترجمة فارسی کتاب سعی کرده تا گزاره‌ها و نتایج طرح شده را با توجه به تحولات چند سالة اخیر بازبینی کرده و گمانه‌زنی‌هایی در جهت رابطه آن‌ها با ساختارهای سیاسی ـ اجتماعی ایران صورت دهد. دکتر رضوی از وزارت صنایع و معادن نیز در مقدمه‌ای اهمیت این کتاب و جایگاه نویسنده و مفاهیم طرح شده را بازگو کرده و در مورد این‌که تجارب بررسی شده چه درس‌هایی می‌تواند برای آنان که دل‌مشغولی توسعة صنعتی را در کشور دارند، داشته باشد، پیشنهادهایی را ارائه کرده است.

با نگاهی به صفحات ابتدای کتاب تاریخ نشر اندکی قدیمی می‌نماید، شاید به این دلیل که خیلی‌ها دوست دارند کتاب‌های جدید و نو را بخوانند و خیلی علاقه‌ای برای بازخوانی کتاب‌های منتشر شده در سال‌های نه چندان دور دیده نمی‌شود. حکایت پر غصه شمارگان کتاب‌های جدید البته داستان خاص خودش را دارد، خصوصا در بازار گران و گُر گرفته نشر و کاغذ، اما برای پژوهشگران چندان تفاوتی ندارد که تاریخ نشر کتابی متعلق به گذشته باشد و یا امروز، از دید پژوهش‌گر تیز بین مهم چارچوب و روش‌شناسی می‌باشد که نویسنده پی‌گرفته است و نه سخنی دیگر.

در واقع اگر نویسنده کتابی از روش‌شناسی و چارچوب نظری خاصی برای بیان گفته‌های خویش بهره‌جویی کرده باشد در طول زمان نوشته وی کهنه نمی‌شود و از مد نمی‌افتد. کتاب توسعه یا چپاول یکی از همان آثاری است که به سادگی از میدان آثار تحقیقی خارج نشده و نمی‌توان در زمینه ی توسعه و تحولات کشورهای در حال توسعه پژوهش کرد و چنین اثری را نادیده گرفت. 

کتاب «توسعه یا چپاول: نقش دولت در تحول صنعتی» از این رو همچنان قابل خواندن و بازخوانی است که از روش‌شناسی خاصی برخوردار است. نویسنده دقیقا می‌داند قرار است از کدام زاویه به رویدادها بنگرد، قصدش صرفا کنار هم قرار دادن رخ‌دادها و بیشتر کردن صفحات کتاب نیست بلکه در پی آن است که با نگاهی به کشورهای در حال توسعه و بررسی ساختار کشور هند، برزیل، کره‌جنوبی، ژاپن و تایوان (ص ۹۳) مسیرهای طی شده هر کدام از کشورها را با توجه به تاریخ و تحولات همان کشورها نشان دهد. چرا که تحولات در هر کشوری با کشوری دیگر متفاوت است، نمی‌توان برنامه‌هایی که در کشوری خاص با پاسخ‌های مثبت روبرو شده در کشوری دیگر به کار گرفت و انتظار داشت به همان موفقیت‌ها رسید، بسیار اتفاق افتاده که همان راهکارها در جایی دیگر نتایج مخربی به بار آورده باشد. اوانز در فصل‌های مختلف کتاب دقیقا همین مساله را بیان می‌کند و می‌کوشد نظرات خویش را با مثال‌های تاریخی پربارتر نماید.

نگاه و به عبارت دقیق‌تر روش‌شناسی پیتر اوانز به رویدادها و تحولات کشورهای در حال توسعه و حتی توسعه یافته و صنعتی «نهادگرا» است. در واقع نهادگرایانی همچون وی تلاش دارند با بازخوانی تاریخ و تغییرات شکل گرفته در کشورها ما را با این مهم آشنا سازد که آنچه باعث تحولات می‌شود نه اشخاص بلکه نهادهایی است که در طول تاریخ شکل گرفته و با حرکت تدریجی و آرام سبب تغییرات کم و یا دگرگونی‌های بزرگ شده‌اند (ص ۴۱۶).

نگاه نهادگرایان بیش از آنکه به سمت جامعه باشد و یا آنکه سعی کند فضاهای به وجود آمده توسط جامعه ی مدنی قدرتمند را ردیابی کند، دقت و موشکافی در تحرکات دولت است. دولتی که نهادهای خاص خود را دارد، ‌دولتی که از اجزاء متفاوتی شکل گرفته و هر کدام از این تکه‌ها می‌توانند نقش خود را در امر توسعه داشته باشند. با این حال نویسنده تلاش دارد رابطه‌ای میان جامعه و دولت برقرار سازد (ص ۴۱۶). اما همزمان فراموش نمی‌کند ارتباط میان جامعه و دولت به طور خاص در کشورهای در حال توسعه سخت و گاه بسیار دشوار بوده است و باعث به وجود آمدن تنش‌های کوتاه مدت خواهد شد(فصل دهم).

جمله ی کوتاه وی در صفحه ۴۲۴ کتاب درباره ی جامعه و دولت در کشورهای توسعه یافته بسیار جالب توجه است. می‌نویسد: “دولت می‌تواند صنایع را پدید آورد اما نه آن طور که می‌خواهد”. وی مثال متروی کره‌جنوبی را به میان می‌آورد. خطوط بزرگ حمل و نقل شهری که بخش بزرگی از دست آوردهای دولت توسعه‌گرای کشور کره‌جنوبی به حساب می‌آمد، اما همین مترو بعد از ساخت و تکمیل شدنش، بیش از ۴۰۰۰ کارگر و کارمند را در دل خود جای داد و باعث شکل‌گیری اولین اعتراض کارگری – کارمندی در سال  ۲۰۰۰ علیه دولت وقت شد.

هر چند آن اعتراض توسط نیروهای پلیس سرکوب شد ولی نشان داد نقش دولت در امر توسعه همیشه آنچنان نیست که دولتی‌ها می‌خواهند،‌ چرا که بسیار اتفاق ‌افتاده دولت‌های توسعه‌گرا برخلاف هدف اصلی و افق‌های تعریف شده که همان آرام نگاه داشتن اعتراض‌ها و یا خفه کردن صدای مخالفان باشند خود راه‌های منتهی به اعتراض و قوی‌تر شدن جامعه مدنی را هموار سازند.

پیتر اوانز با تکیه زدن به جایگاه نهادگرایان و مشخص ساختن روش‌شناسی چنین مفهومی، به نقد نوفایده‌گرایان می‌پردازد (ص ۴۲۰) آنها را محکوم می‌کند که در بانک جهانی گرد هم جمع شده و در پی کپی‌برداری و الگوهای خیالی سیر می‌کنند و همین طرح‌های شبیه‌سازی شده را به کشورهای عقب‌مانده و یا در حال توسعه می‌قبولانند و باعث شکست و یا ورشکستگی این کشورها می‌شوند(فصل اول).

بخش عظیمی از نقدهای وی درباره ی به کارگیری و نگاه غالب سیاست‌های تعدیل در بانک جهانی است، چرا که اقتصاددانان لیبرال تلاش داشتند نسخه‌ای واحد را برای تمام کشورهای در حال توسعه بپیچانند و عملا از تاریخ و نهادهای هر کدام از این کشورها چشم پوشی کنند، وی با اعتماد کامل بیان می‌دارد به کاربردن چنین روش‌هایی سرانجامی جزء شکست نخواهد داشت (فصل اول و بخش‌هایی از فصل دهم).

از متن کتاب:

لطیفه جالبی بین مردم برزیل رواج دارد که نگرشی در قبال کارهای دولتی به دست می‌دهد.

دو شیر از باغ وحشی می‌گریزند و هر کدام راهی را در پیش می‌گیرند.

یکی از شیرها به یک پارک جنگلی پناه می‌برد، اما به محض آن‌که بر اثر فشار گرسنگی رهگذری را می‌خورد به دام می‌افتد.

ولی شیر دوم موفق می‌شود چند ماهی در آزادی به سر ببرد و هنگامی هم که گیر می‌افتد و به باغ وحش بازگردانده می‌شود حسابی چاق و چله است.

شیر نخست که در آتش کنجکاوی می‌سوخت از او پرسید: «کجا پنهان شده بودی که این همه مدت گیر نیفتادی؟!

شیر دوم پاسخ می‌دهد:

«توی یکی از ادارات دولتی».

هر سه روز در میان یکی از کارمندان اداره را می‌خوردم و کسی هم متوجه نمی‌شد !!

«پس چطور شد که گیر افتادی؟!

شیر دوم پاسخ می‌دهد:  

«اشتباها آبدارچی را خوردم» چون تنها کسی بود که کاری انجام میداد و غیبت او را متوجه شدند.